Ponieważ literatura staroislandzka jest prawdziwą kopalnią ciekawostek z życia „codziennego” dawnych Skandynawów, poświęcę dziś kilka słów dwóm rytuałom: fóstbræðralag i ganga undir jarðarmen. Pod tymi zagadkowymi nazwami kryje się to, co dziś nazywamy braterstwem krwi. Fóstbræðralag to właściwie prawo przyrodnich braci. Takie braterstwo często zawierali młodzi ludzie, którzy – choć niespokrewnieni – wspólnie się wychowali i przez to byli dla siebie niemal jak bracia. W razie śmierci jednego z takich braci krwi obowiązkiem drugiego było go pomścić. Takie przymierze zawierano na całe życie i często znaczyło ono więcej, niż „naturalne” więzy krwi łączące z rodziną. Oczywiście – jako że pogański – zwyczaj musiał odejść w zapomnienie wraz z pojawieniem się chrześcijaństwa. Ale Fóstbræðralag to nie tylko związki między wspólnie wychowanymi braćmi; braterstwo krwi łączyło też bogów – Lokiego i Odyna. W poemacie Lokasenna (dokładniej w 9 wierszu) możemy przeczytać:
Mianem braterstwa krwi określano też związki między osobami powiązanymi przyjaźnią, wspólną walką, ale też wzajemnym szacunkiem – w sagach znajdziemy przykłady nierozstrzygniętych pojedynków, które kończyły się zawarciem przymierza krwi między przeciwnikami, którzy uznawali tym samym potęgę swego wroga jako równego sobie. Mieszano wtedy swoją krew i składano przysięgę bogom w rytuale znanym z sag jako ganga undir jarðarmen. Ganga undir jarðarmen oznacza dosłownie wejść pod klejnoty ziemi i tak właśnie ten zwrot tłumaczy się w językach skandynawskich (gå under jordens smycke/smykke). Osobiście nie spotkałam się nigdy z tym określeniem w literaturze polskojęzycznej, tłumaczę więc zwrot w taki właśnie sposób. Jarðarmen - skarby ziemi - to nic innego niż „wnętrzności” ziemi; kawałki gleby, mchu czy trawy wykopane, wyjęte czy też wyrwane z podłoża. Bardzo ładnie rytuał ten opisany jest w 6 rozdziale Gísla saga Súrssonar:
Ganga nú út í Eyrarhvolsodda og rista þar upp úr jörðu jarðarmen svo að báðir endar voru fastir í jörðu og settu þar undir málaspjót, það er maður mátti taka hendi sinni til geirnagla. Þeir skyldu þar fjórir undir ganga , Þorgrímur, Gísli, Þorkell og Vésteinn. Og nú vekja þeir sér blóð og láta renna saman dreyra sinn í þeirri moldu er upp var skorin undan jarðarmeninu og hræra saman allt moldina og blóðið; en síðan féllu þeir allir á kné og sverja þann eið að hver skal annars hefna sem bróður síns og nefna öll goðin í vitni.
Co pozwolę sobie luźno prztłumaczyć w ten sposób:
Poszli więc na pustkowie Eyrarhvol (?) i wycięli tam w ziemi jarðarmen tak, że oba końce były osadzone w ziemi i włożyli pod jarðarmen włócznię na taką wysokość, że mężczyźni mogli rękoma dosięgnąć ostrza. Czworo miało teraz wejść pod jarðarmen: Þorgrímur, Gísli, Þorkell i Vésteinn. Zranili się i pozwoli swojej krwi spłynąć na ziemię pod jarðarmen, następnie zmieszali tę ziemię ze swoją krwią, po czym upadli wszyscy na kolana i przysięgli, że każdy z nich pomści innych jak swoich braci i że przy tej przysiędze obiera wszystkich bogów na świadków.
Czyli powiedzmy, że wycinamy z ziemi kawałek podłoża (taki z trawą, mchem i co tam jeszcze rośnie) – to jest właśnie nasz jarðarmen. Brzegi nadal mają styczność z glebą, ale pod spód wsuwamy włócznię tak, że podnosi nam jarðarmen– powstaje coś w rodzaju małego „daszku”, pod który wchodzą nasi bohaterowie. I na tym właśnie polega wejście pod klejnoty ziemi. Akurat w Gísla saga Súrssonar mamy może do czynienia z dość niezwykłą sytuacją, bo bohaterami są osoby spokrewnione – dwóch braci i dwóch szwagrów – a więc już połączone więzami krwi. Z drugiej strony właśnie to pokrewieństwo – skoro zawierali je już powiązani ze sobą członkowie rodziny – można przyjąć jako dowód dużego znaczenia braterstwa krwi. W tym opisie możemy też dopatrywać się związków rytuału z Odynem. Po pierwsze – braterstwo Odyna i Lokiego jako mityczny pierwowzór, a po drugie biorąca udział w rytuale włócznia – jakby nie patrząc atrybut Odyna.
Jeśli spojrzymy na sam rytuał, to wyróżnimy trzy elementy: wspólne ”przelanie” krwi, złożenie przysięgi, zawarcie braterstwa. W literaturze braterstwo przyrodnie i braterstwo krwi występują jako synonimy, tak więc możemy przyjąć, że fóstbræðralag w większości wypadków przyjmowało stawanie się braćmi właśnie poprzez zmieszanie krwi, chociaż od tej reguły są też wyjątki. Jako przykład może tu posłużyć Fóstbræðra saga (rozdział drugi):
Hafði sú siðvenja verið höfð frægra manna, þeirra er það lögmál settu sín í milli, að sá skyldi annars hefna er lengur lifði. Þá skyldu þeir ganga undir þrjú jarðarmen og var það eiður þeirra. Sá leikur var á þá lund að rista skyldi þrjár torfur úr jörðu langar. Þeirra endar skyldu allir fastir í jörðu og heimta upp lykkjurnar svo að menn mættu ganga undir. Þann leik frömdu þeir Þormóður og Þorgeir í sínum fastmælum.
Pokrótce chodzi tu o to, że wśród znamienitych mężów był obyczaj składania obietnicy mówiącej że ten, który dłużej będzie żył, pomści pierwszego. I taką przysięgę złożyli sobie też Tormod i Torgeir z tym, że przypieczętować przymierze miała pewna „zabawa” – wycięli w ziemi trzy jorðarmen pod którymi przeszli. O ile same jorðarmen są opisane tak jak w Gísla saga Súrssonar (z informacją, że musiały być uniesione na taką wysokość, by można było pod nimi przejść), to nie ma tu ani słowa o mieszaniu krwi. Jednak tu również zostaje zawarte braterstwo potwierdzone przysięgą.
Źródła:
Lokassena: http://www.heimskringla.no/original/edda/lokasenna.php
Gísla saga Súrssonar: http://www.sagadb.org/gisla_saga_surssonar
Fóstbræðra saga: http://www.sagadb.org/fostbraedra_saga
Westrin, Th., Nordisk Familjebok, Fostbrödralag (1908), tom 8: str.967
Adolfsson, L. Germanska mannaförbund. Existens och Initiation. Institutionen för arkeologi och antik historia, Uppsala 2004 (C-uppsats)]
Loki kvað:
Mantu þat, Óðinn,
er vit í árdaga
blendum blóði saman?
Ölvi bergja
lézktu eigi mundu,
nema okkr væri báðum borit.
[Loki powiedział:
Pamiętasz, Odynie
jak w dawnych czasach
zmieszaliśmy naszą krew?
Powiedziałeś że piwo
nie będzie ci smakować,
jeśli nie podadzą go nam obu. ]
(z braku pod ręką polskiego przekładu Eddy – tłumaczenie własne)Mantu þat, Óðinn,
er vit í árdaga
blendum blóði saman?
Ölvi bergja
lézktu eigi mundu,
nema okkr væri báðum borit.
[Loki powiedział:
Pamiętasz, Odynie
jak w dawnych czasach
zmieszaliśmy naszą krew?
Powiedziałeś że piwo
nie będzie ci smakować,
jeśli nie podadzą go nam obu. ]
Mianem braterstwa krwi określano też związki między osobami powiązanymi przyjaźnią, wspólną walką, ale też wzajemnym szacunkiem – w sagach znajdziemy przykłady nierozstrzygniętych pojedynków, które kończyły się zawarciem przymierza krwi między przeciwnikami, którzy uznawali tym samym potęgę swego wroga jako równego sobie. Mieszano wtedy swoją krew i składano przysięgę bogom w rytuale znanym z sag jako ganga undir jarðarmen. Ganga undir jarðarmen oznacza dosłownie wejść pod klejnoty ziemi i tak właśnie ten zwrot tłumaczy się w językach skandynawskich (gå under jordens smycke/smykke). Osobiście nie spotkałam się nigdy z tym określeniem w literaturze polskojęzycznej, tłumaczę więc zwrot w taki właśnie sposób. Jarðarmen - skarby ziemi - to nic innego niż „wnętrzności” ziemi; kawałki gleby, mchu czy trawy wykopane, wyjęte czy też wyrwane z podłoża. Bardzo ładnie rytuał ten opisany jest w 6 rozdziale Gísla saga Súrssonar:
Ganga nú út í Eyrarhvolsodda og rista þar upp úr jörðu jarðarmen svo að báðir endar voru fastir í jörðu og settu þar undir málaspjót, það er maður mátti taka hendi sinni til geirnagla. Þeir skyldu þar fjórir undir ganga , Þorgrímur, Gísli, Þorkell og Vésteinn. Og nú vekja þeir sér blóð og láta renna saman dreyra sinn í þeirri moldu er upp var skorin undan jarðarmeninu og hræra saman allt moldina og blóðið; en síðan féllu þeir allir á kné og sverja þann eið að hver skal annars hefna sem bróður síns og nefna öll goðin í vitni.
Co pozwolę sobie luźno prztłumaczyć w ten sposób:
Poszli więc na pustkowie Eyrarhvol (?) i wycięli tam w ziemi jarðarmen tak, że oba końce były osadzone w ziemi i włożyli pod jarðarmen włócznię na taką wysokość, że mężczyźni mogli rękoma dosięgnąć ostrza. Czworo miało teraz wejść pod jarðarmen: Þorgrímur, Gísli, Þorkell i Vésteinn. Zranili się i pozwoli swojej krwi spłynąć na ziemię pod jarðarmen, następnie zmieszali tę ziemię ze swoją krwią, po czym upadli wszyscy na kolana i przysięgli, że każdy z nich pomści innych jak swoich braci i że przy tej przysiędze obiera wszystkich bogów na świadków.
Czyli powiedzmy, że wycinamy z ziemi kawałek podłoża (taki z trawą, mchem i co tam jeszcze rośnie) – to jest właśnie nasz jarðarmen. Brzegi nadal mają styczność z glebą, ale pod spód wsuwamy włócznię tak, że podnosi nam jarðarmen– powstaje coś w rodzaju małego „daszku”, pod który wchodzą nasi bohaterowie. I na tym właśnie polega wejście pod klejnoty ziemi. Akurat w Gísla saga Súrssonar mamy może do czynienia z dość niezwykłą sytuacją, bo bohaterami są osoby spokrewnione – dwóch braci i dwóch szwagrów – a więc już połączone więzami krwi. Z drugiej strony właśnie to pokrewieństwo – skoro zawierali je już powiązani ze sobą członkowie rodziny – można przyjąć jako dowód dużego znaczenia braterstwa krwi. W tym opisie możemy też dopatrywać się związków rytuału z Odynem. Po pierwsze – braterstwo Odyna i Lokiego jako mityczny pierwowzór, a po drugie biorąca udział w rytuale włócznia – jakby nie patrząc atrybut Odyna.
Jeśli spojrzymy na sam rytuał, to wyróżnimy trzy elementy: wspólne ”przelanie” krwi, złożenie przysięgi, zawarcie braterstwa. W literaturze braterstwo przyrodnie i braterstwo krwi występują jako synonimy, tak więc możemy przyjąć, że fóstbræðralag w większości wypadków przyjmowało stawanie się braćmi właśnie poprzez zmieszanie krwi, chociaż od tej reguły są też wyjątki. Jako przykład może tu posłużyć Fóstbræðra saga (rozdział drugi):
Hafði sú siðvenja verið höfð frægra manna, þeirra er það lögmál settu sín í milli, að sá skyldi annars hefna er lengur lifði. Þá skyldu þeir ganga undir þrjú jarðarmen og var það eiður þeirra. Sá leikur var á þá lund að rista skyldi þrjár torfur úr jörðu langar. Þeirra endar skyldu allir fastir í jörðu og heimta upp lykkjurnar svo að menn mættu ganga undir. Þann leik frömdu þeir Þormóður og Þorgeir í sínum fastmælum.
Pokrótce chodzi tu o to, że wśród znamienitych mężów był obyczaj składania obietnicy mówiącej że ten, który dłużej będzie żył, pomści pierwszego. I taką przysięgę złożyli sobie też Tormod i Torgeir z tym, że przypieczętować przymierze miała pewna „zabawa” – wycięli w ziemi trzy jorðarmen pod którymi przeszli. O ile same jorðarmen są opisane tak jak w Gísla saga Súrssonar (z informacją, że musiały być uniesione na taką wysokość, by można było pod nimi przejść), to nie ma tu ani słowa o mieszaniu krwi. Jednak tu również zostaje zawarte braterstwo potwierdzone przysięgą.
Źródła:
Lokassena: http://www.heimskringla.no/original/edda/lokasenna.php
Gísla saga Súrssonar: http://www.sagadb.org/gisla_saga_surssonar
Fóstbræðra saga: http://www.sagadb.org/fostbraedra_saga
Westrin, Th., Nordisk Familjebok, Fostbrödralag (1908), tom 8: str.967
Adolfsson, L. Germanska mannaförbund. Existens och Initiation. Institutionen för arkeologi och antik historia, Uppsala 2004 (C-uppsats)]